آمارها حاکی از آن هستند که در سال‌های اخیر در ایران، بیش از نیمی از مردم ما دچار اضافه دریافت مواد غذایی هستند و بخشی هم کمبود دریافت و لاغری دارند.

امروزه زندگی اغلب مردم و به خصوص مردم شهرنشین از حالت طبیعی خود خارج شده است و به عبارتی فرهنگ‌ها کاملاً عوض شده و زندگی اغلب مردم به حالت کاملاً ماشینی در آمده است. در گذشته کودکان بیشتر زمان خود را با بازی‌های پر جنب و جوش پر می‌کردند، اما این روزها بچه‌ها را می‌توان پای تلویزیون یا مشغول بازی‌های رایانه‌ای دید، در حالی که سخت مشغول خوردن چیپس و پفک هستند.

تحرک مردم روز به روز کمتر می‌شود. اگر کولر یا تلویزیون کنترل نداشته باشد، این به نوعی برایمان زشت و ناپسند شده است. اگر آیفون نداشته باشیم، اصلاً تحمل نداریم که تا دم در بیاییم و حتی در را باز کنیم. بچه‌ها تا همین چند سال پیش از خانه تا مدرسه پیاده می‌رفتند و در واقع روز خودشان را با ورزش شروع می‌کردند، اما حالا پیاده رفتن تا مدرسه نوعی بی‌کلاسی است. علاوه بر این‌ها نوع تفریحات ما نیز عوض شده است و در روزهای تعطیل به جای رفتن به دامان طبیعت، بیشتر به رستوران می‌رویم تا غذا بخوریم آن هم غذاهای پر چرب و پرکالری مثل فست فودها.

در نهایت، عدم تحرک، پرخوری و استفاده از خوردنی‌هایی با ارزش غذایی پایین و کالری بالا نتیجه‌ای جز چاقی و سوءتغذیه ندارد. آمارها حاکی از آن هستند که در سال‌های اخیر در ایران، بیش از نیمی از مردم ما دچار اضافه دریافت مواد غذایی هستند و بخشی هم کمبود دریافت و لاغری دارند.

به طور کلی هر نوع انحراف از تعادل تغذیه‌ای که در اثر کمبود یا مصرف زیاده از حد مواد غذایی به وجود آید سوءتغذیه تلقی می‌شود. در گذشته سوءتغذیه بیشتر در اثر کمبود مواد غذایی به وجود می‌آمد حال آن که امروزه سوءتغذیه ناشی از زیاد بودن مواد غذایی شایع شده است و آمارها نشان می‌دهد 60 درصد مردم کشور ما اضافه وزن دارند و از چاقی رنج می‌برند. یکی از دلایل اضافه وزن به ویژه در میان جوانان، روی آوردن به مصرف مکمل‌های غذایی است. این روزها به قفسه آشپزخانه هر خانه‌ای که سر بزنید می‌توانید انواع ویتامین‌ها را ببینید که به تجویز خود یا دوستان و آشنایان تهیه شده است و افراد مختلف خانواده به تصور افزایش سطح سلامتی و پیشگیری از بیماری‌ها، به مصرف خودسرانه آن روی آورده‌اند.

از بین ویتامین‌ها، خانم‌ها بیشتر از همه تمایل به مصرف ویتامین E، امگا 3 و مولتی ویتامین‌ها دارند و اغلب آقایان هم به مصرف پودرهای پروتئینی مانند پودر آرژنین، گلایسین و پودر وی یا همان پودر آب پنیر برای تقویت و افزایش حجم عضلات و بدنسازی روی آورده‌اند غافل از این که اگر چه با مصرف این مواد ظاهر آن‌ها به مردان قوی هیکل تبدیل شده، اما به زودی باید منتظر بیماری‌هایی مانند نارسایی کبدی و کلیوی باشند.

اگر چاقی برای فردی تا سنین 30 - 25 سالگی اتفاق نیفتد حتی چنانچه مثلاًدر 30 سالگی کمی دچار چاقی شود، تعداد سلول‌های چربی‌اش افزایش پیدانمی‌کند و بلکه حجم سلول‌های چربی افزایش پیدا می‌کند و این شخص به راحتی می‌تواند وزنش را کاهش دهد در واقع مصرف مکمل‌ها و ویتامین‌ها بدون تجویز پزشک باعث اضافه دریافت مواد غذایی می‌شود و گاهی نیز با مسمومیت و عوارضی همراه است. به طور مثال اضافه دریافت ویتامین A ابتدا به شکل عوارض پوستی خودش را نشان می‌دهد و سپس بد شکلی اندام و بد شکلی استخوان همراه با تهوع و استفراغ را سبب شده و در موارد نادری باعث مرگ می‌شود یا برخی به غلط فکر می‌کنند با مصرف ویتامین C می‌توانند از سرماخوردگی پیشگیری کنند و به همین دلیل در طول فصل زمستان به طور مرتب روزانه یا هرچند روز یک‌بار از این ویتامین مصرف می‌کنند. هر یک عدد قرص چند گرم ویتامین C دارد در حالی که نیاز روزانه هر فرد به طور طبیعی 90ـ60 میلی‌گرم است، این اضافه دریافت باعث رسوب کلسیم در بافت‌های نرمی مثل کلیه و مغز می‌شود و حتی به رگ‌های خونی نیز آسیب می‌زند. بنابراین افراط در مصرف هر ماده مغذی هرچند بسیار مفید می‌تواند عوارض بسیاری را به دنبال داشته باشد و یکی از مهم‌ترین عوارض مصرف بیش از حد مکمل‌ها، چاقی است. چاقی تنها افزایش چربی بدن و ایجاد ظاهری نامتناسب یا کاهش فعالیت و یا نفس نفس زدن به هنگام فعالیت و افزایش دردهای استخوانی در پاها نیست بلکه شانس ابتلای افراد چاق به بیماری‌هایی چون قلبی و عروقی؛ سرطان‌ها، فشار خون، بیماری‌های عصبی و گوارشی و تنفسی بسیار بالا است. البته نباید فراموش کنیم در این بین هستند افرادی که از سوءتغذیه ناشی از کمبود مواد غذایی رنج می‌برند که یکی از نشانه‌های آن کوتاه قدی است. این روزها شاهد افزایش آمار کوتاه قدی در بین کودکان و نوجوانان هستیم. 10 درصد از کودکان از کوتاهی قد و 15 درصد از آن‌ها از لاغری مفرط رنج می‌برند. همه این آمارها نشان‌دهنده عدم دریافت مواد غذایی کافی و مناسب است.

یکی از مهم‌ترین دلایل افزایش وزن در بین اقشار مختلف جامعه به ویژه در بین مردم شهرنشین بی‌تحرکی و استفاده از غذاهای فوری یا فست فودهاست. استفاده از فست فودها به دلیل استفاده از چربی زیاد و بالا بودن کالری آن در دراز مدت باعث چاقی و به دلیل فقیر بودن از نظر مواد ویتامینی و مواد معدنی فرد را دچار کمبود برخی از مواد معدنی و ویتامین‌ها مثل ویتامین A، روی، سلنیم و... می‌کند. کمبود هر یک از این مواد معدنی و ویتامین‌ها عوارض مخصوص به خودشان را دارد.

سوءتغذیه از دوران جنینی

یکی از مهم‌ترین مراقبت‌های دوران بارداری توجه و دقت در تغذیه مادران باردار است. این مسئله آنقدر می‌تواند با اهمیت باشد که حتی سرنوشت آینده کودک را تحت‌الشعاع قرار دهد. به دلیل اهمیت و حساسیتی که این موضوع دارد پزشکان توجه خاصی به رژیم غذایی مادران در دوران بارداری دارند.

اگر مادری به اندازه لازم از تمام گروه‌های غذایی در این دوران بهره‌مند نشود در واقع مواد مغذی لازم به جنین نمی‌رسد و جنین دچار نقص در کانال‌های عصبی و مغز می‌شود و مغز به حد کافی رشد نمی‌کند و در نتیجه این نوزاد معصوم در نتیجه عدم آگاهی و سهل‌انگاری مادرش دچار عقب‌افتادگی ذهنی و حتی نقص در اندام‌های حسی حرکتی خواهد شد. از عواقب دیگر سوءتغذیه مادران در دوران بارداری می‌توان به رشد ناکافی اندام‌های داخلی جنین اشاره کرد. معمولاً این کودکان به هنگام تولد از وزن پایینی برخوردار هستند. برخی این تصور غلط را دارند که خیلی مهم نیست نوزاد با وزن پایین به دنیا بیاید مهم این است که بعد از تولد تغذیه خوبی داشته باشد تا هر چه سریع‌تر کمبود وزنش جبران شود حال آن که پایین بودن وزن نوزاد به هنگام تولد یا به اصطلاح نارس بودن، شانس ابتلای نوزاد را به بیماری‌هایی مانند عفونت‌ها افزایش می‌دهد و آمار مرگ و میر در این نوزادان به مراتب بیشتر از نوزادان با وزن طبیعی است.

عدم تحرک، پرخوری و استفاده از خوردنی‌های با ارزش غذایی کم و کالری بالا نتیجه‌ای جز چاقی و سوءتغذیه ندارد

از طرف دیگر پایین بودن وزن نوزاد به هنگام تولد، باعث نگرانی والدین می‌شود و به همین دلیل آن‌ها به نوزاد بیش از نیاز طبیعی غذا می‌دهند. حتماً شما هم از این گونه کودکان در اقوام یا آشنایان‌تان داشته‌اید. مادر این قبیل کودکان همیشه ظرف غذا به دست به دنبال کودک خود هستند تا به خیال خودشان کودکشان از مسابقه وزن‌گیری از هم‌سن و سالانش عقب نیفتد یا زودتر از موعد لازم کودک را غذاخور کرده و همین افراط در تغذیه عواقب سوئی را در آینده برای کودک به همراه خواهد داشت. این کودکان در آینده دچار چاقی و بیماری‌های گوارشی شده و همچنین احتمال ابتلا به آلرژی در آن‌ها بالاست. شاید شما هم شنیده باشید چاقی در سنین رشد با افزایش تعداد سلول‌های چربی همراه است و این تعداد سلول تا آخر عمر هرگز از بین نمی‌رود و این افراد با کوچک‌ترین ناپرهیزی چاق می‌شوند. درحالی‌که اگر چاقی برای فردی تا سنین 30 - 25 سالگی اتفاق نیفتد حتی چنانچه مثلاً در 30 سالگی کمی دچار چاقی شود، تعداد سلول‌های چربی‌اش افزایش پیدا نمی‌کند و بلکه حجم سلول‌های چربی افزایش پیدا می‌کند و این شخص به راحتی می‌تواند وزنش را کاهش دهد. از دیگر عوارضی که در نوزادان نارس دیده شده این است که در همان بدو تولد از کم خونی ناشناخته‌ای رنج می‌برند. اغلب این نوزادان دچار ضعف شدید دستگاه ایمنی هستند و به همین دلیل خیلی سریع‌تر از هم‌سن و سالانشان دچار انواع بیماری‌ها می‌شوند.

پرخوری از نوع عصبی

استرس و اضطراب جزو لاینفک زندگی هر آدمی است و هر انسان سالم در مواجهه با مسائل تنش‌زا دچار اضطراب و گاهی افسردگی می‌شود. البته باید یادآور شد که میزان بروز استرس در افراد مختلف در شرایط یکسان متفاوت می‌باشد؛ برخی می‌توانند به خوبی با آن کنار آمده و در نتیجه کمتر دچار پیامدهای ناشی از آن می‌شوند اما بعضی‌ها که البته این روزها تعدادشان هم خیلی زیاد شده است، به خصوص در شهرها که عوامل استرس‌زا نیز در آن بیشتر وجود دارد این افراد به وفور دیده می‌شوند، نمی‌توانند به خوبی استرس و عصبانیت خود را مدیریت کنند. در نتیجه نه تنها دچار مشکلات روحی روانی می‌شوند بلکه ممکن است دچار عوارض دیگری از جمله پرخوری عصبی شوند.

حتماً شما هم شنیده‌اید که برخی ادعا می‌کنند به هنگام عصبانیت بیشتر غذا می‌خورند یا می‌گویند اصلاً نفهمیدم چی خوردم و چقدر خوردم. در واقع آن‌ها درست می‌گویند زیرا مشکلات روحی روانی در درازمدت مرکز گرسنگی را دچار اختلال می‌کند و همین امر باعث می‌شود آن‌ها دائماً احساس گرسنگی کنند. از طرف دیگر از آنجایی که یکی از بزرگ‌ترین لذت‌ها برای اغلب انسان‌ها غذا خوردن است، این افراد به هنگام عصبانیت می‌خواهند به یک عاملی که باعث شادی و خوشحالیشان شود پناه ببرند تا بتوانند ناراحتی‌ها و غصه‌هایشان را فراموش کنند، در نتیجه به غذا خوردن رو می‌آورند. اگر چه اغلب آن‌ها هر چند وقت یک‌بار رژیم می‌گیرند و سعی می‌کنند که کمتر غذا بخورند، اما با کوچک‌ترین فشار عصبی اختیار از دستشان خارج می‌شود و دوباره دچار پرخوری و افزایش وزن می‌شوند البته هستند افرادی که به هنگام عصبانیت دچار بی‌اشتهایی می‌شوند، اما باید گفت تعداد آن‌ها خیلی کمتر از افرادی است که دچار پرخوری عصبی می‌شوند.

پیامدهایی که به جامعه نیز برمی‌گردد

چاقی معضلی است که با بسیاری از بیماری‌ها همراه است و افراد چاق بیشتر در معرض انواع بیماری‌ها قرار دارند و آثار این معضل تنها به خود شخص برنمی‌گردد، بلکه مانند تمام بیماری‌ها آثار سوء آن به خانواده و جامعه برمی‌گردد.

وجود فرد بیمار در خانواده علاوه بر ایجاد نگرانی برای اعضای خانواده و صرف بخشی از درآمد آن‌ها برای تأمین هزینه‌های درمانی وی هزینه‌هایی را نیز به بخش بهداشتی درمانی جامعه تحمیل می‌کند. در حالی که این هزینه‌ها می‌تواند صرف ارتقای سطح سلامت عمومی افراد جامعه شود. مثلاً فردی که بر اثر چاقی، دچار سکته قلبی یا انسداد رگ‌های قلبی شده است علاوه بر صرف هزینه‌های فراوان برای عمل جراحی و درمان که خانواده او را ممکن است دچار آسیب‌های اقتصادی کند، ممکن است دچار ناتوانی‌های جسمی نیز بشود که این مسئله بار مالی فراوانی را بر دوش جامعه می‌گذارد.از دیگر پیامدهای چاقی می‌توان به شیوع افسردگی در بین افراد چاق اشاره کرد. ارتباط بین چاقی و افسردگی به چند دلیل پذیرفتنی است.

ابتدا، به دلیل این که برخی از بیمارانی که اضافه وزن دارند به خاطر برخورد اجتماع با مسئله چاقی، بیشتر مستعد افسردگی هستند. این افراد ترجیح می‌دهند کمتر در جامعه حضور داشته باشند و به همین دلیل اعتماد به نفس خود را از دست داده که این خود روند افسردگی را در آنان افزایش می‌دهد.

از طرف دیگر عدم حضور این افراد در جامعه معمولاً منجر به عدم تحرک بیشتر و شانس ابتلا به افزایش وزن بیشتر در آنان خواهد بود. همان‌طور که قبلاً هم به آن اشاره کردیم، افراد چاق، در هنگام افسردگی یا اضطراب، بیشتر غذا خورده و به اصطلاح دچار پرخوری عصبی شده و اضافه وزن بیشتری پیدا خواهند کرد.

چه کنیم دچار سوءتغذیه نشویم؟

سوءتغذیه دو نوع است اولیه و ثانویه. منظور از سوءتغذیه اولیه کاهش دریافت مواد غذایی است حال آن که در سوءتغذیه ثانویه کمبود دریافت مواد غذایی مطرح نیست بلکه منظور بیماری‌ها و اختلالاتی است که منجر به از بین رفتن ماده مغذی در بدن می‌شود مانند آلودگی‌های انگلی، بیماری‌های عفونی، کمبود بعضی از آنزیم‌ها و ...

عواملی که سوءتغذیه نوع اولیه را ایجاد می‌کنند، بیشتر شامل عوامل فرهنگی، بهداشتی، عادات غذایی، بی‌سوادی، فقر و عوامل محیطی است. فقر یکی از عوامل مهم ایجاد سوءتغذیه و در عین حال یکی از عواقب آن است. به عبارت دیگر، فقر سبب ایجاد سوءتغذیه و ناتوانی جسمی و ذهنی می‌شود که به نوبه خود فقر بیشتری را به دنبال خود خواهد داشت. بنابراین یکی از مهم‌ترین کارها برای از بین بردن سوءتغذیه در جامعه افزایش سطح رفاه عمومی است که این مهم ممکن نمی‌شود مگر با همت و سرمایه‌گذاری مسوولان و دست‌اندرکاران که مطمئناً سود این سرمایه‌گذاری خیلی بیشتر از هزینه‌های صرف شده خواهد بود. با این حال نباید فراموش کرد که فقر تنها علت سوءتغذیه نیست و عوامل فرهنگی، اجتماعی و بهداشت و سلامت عمومی جامعه در ایجاد سوءتغذیه نقش دارند. ثابت شده افرادی که از سطح آگاهی و سواد خوبی برخوردار هستند کمتر دچار سوءتغذیه می‌شوند. علاوه بر سواد، فرهنگ نیز نقش مهمی در سلامت تغذیه‌ای جامعه دارد.

تا زمانی که برخی از عادات غلط تغذیه‌ای خانواده‌ها مثل مصرف فست‌فودها، استفاده از غذاهای سرخ شده به جای آب‌پز کردن، استفاده از چربی‌های حیوانی و... اصلاح نشود، همچنان نمودار سلامت جامعه روند نزولی خواهد داشت. تا زمانی که خوردن پیتزا و ساندویچ جای خودش را به غذاهای سالمی مثل آبگوشت ندهد نباید انتظار افزایش سطح سلامت عمومی مردم را داشت. ارتقای سطح فرهنگ تغذیه جامعه با هدف تغییر فرهنگ به سمت الگوهای سالم یک کار تیمی را می‌طلبد که بخشی از مسوولیت آن بر عهده متخصصان تغذیه و علوم اجتماعی است و بخشی هم به سیستم بهداشتی و دولت برمی‌گردد ولی از نقش مهم رسانه‌های عمومی نباید غافل شد. رسانه‌های عمومی مثل رادیو و تلویزیون و جراید می‌توانند انقلاب بزرگی در فرهنگ تغذیه‌ای مردم به وجود آورند. اما باید دقت شود مسائلی که به سلامت مردم مربوط می‌شود از زبان افراد غیر متخصص و ناآگاه بیان نشود زیرا در این صورت تلاش گروه‌های دیگر این تیم به سادگی از بین خواهد رفت و مردم را نیز دچار سردرگمی خواهد کرد.